ഇന്ത്യയിലെ ഉന്നതമായ ഒരു സാഹിത്യ പുരസ്കാരമാണ് ജ്ഞാനപീഠ പുരസ്കാരം. ഭാരതീയ ജ്ഞാനപീഠം ഒരു എഴുത്തുകാരന് അവരുടെ “സാഹിത്യത്തിനായുള്ള മികച്ച സംഭാവനയ്ക്ക്” പ്രതിവർഷം നൽകുന്ന ഏറ്റവും പഴക്കമേറിയതും ഉയർന്നതുമായ ഇന്ത്യൻ സാഹിത്യ അവാർഡാണ് ജ്ഞാനപീഠം ….!!!
1961-ൽ സ്ഥാപിതമായ ഈ അവാർഡ്, ഇന്ത്യൻ ഭരണഘടനയുടെയും ഇംഗ്ലീഷിൻ്റെയും എട്ടാം ഷെഡ്യൂളിൽ ഉൾപ്പെടുത്തിയിട്ടുള്ള ഇന്ത്യൻ ഭാഷകളിൽ എഴുതുന്ന ഇന്ത്യൻ എഴുത്തുകാർക്ക് മാത്രമാണ് നൽകുന്നത് , മരണാനന്തര കോൺഫററുകളൊന്നുമില്ല.ഭാരതീയ ജ്ഞാനപീഠ പുരസ്കാരം എന്നു മുഴുവൻ പേരുള്ള ഇത് വാഗ്‌ദേവിയുടെ(സരസ്വതിദേവി) വെങ്കല ശില്പം, പ്രശസ്തിപത്രം, പതിനൊന്ന് ലക്ഷം രൂപയുടെ ചെക്ക് എന്നിവ അടങ്ങുന്നതാണ് . ഗവണ്മെന്റിന്റെ ഔദ്യോഗിക പുരസ്കാരമല്ലെങ്കിലും സാഹിത്യ അക്കാദമി ഫെല്ലോഷിപ്പിനൊപ്പം, സാഹിത്യമേഖലയിൽ നൽകുന്ന ഏറ്റവുമുയർന്ന അംഗീകാരമായി ജ്ഞാനപീഠ പുരസ്‌കാരത്തെ ഇന്ത്യയിൽ കണക്കാക്കുന്നു .
ടൈംസ് ഓഫ് ഇന്ത്യ ഗ്രൂപ്പിന്റെ ഉടമാവകാശമുള്ള സാഹു ജെയ്ൻ കുടുംബം സ്ഥാപിച്ച ജ്ഞാനപീഠം ട്രസ്റ്റ് ആണ് ഈ പുരസ്കാരം നൽകിവരുന്നത് .ടൈംസ് ഓഫ് ഇന്ത്യ ഗ്രൂപ്പിന്റെ ഉടമസ്ഥരും വ്യവസായപ്രമുഖരുമായ സാഹുജയിൻ കുടുംബത്തിലെ ശാന്തിപ്രസാദ് ജയിനും സഹധർമ്മിണി രമാജയിനും ചേർന്ന് സംസ്‌കൃതം, പാലി, പ്രാകൃതം തുടങ്ങിയ ഭാഷകളിലുള്ള അപ്രകാശിതമായ പ്രാചീന കൃതികൾ പ്രസിദ്ധീകരിക്കുക എന്ന ലക്ഷ്യവുമായി 1944 ൽ ഭാരതീയ ജ്ഞാനപീഠം എന്ന സ്ഥാപനം ആരംഭിച്ചു.
വിവിധ ഭാഷകളിലെ ഉപദേശക സമിതികൾ അവാർഡ് തിരഞ്ഞെടുപ്പ് ബോർഡ് മുമ്പാകെ അവരുടെ നിർദ്ദേശം സമർപ്പിക്കുകയും അതിൽ നിന്നു തിരഞ്ഞെടുത്തയാൾക്ക് പുരസ്ക്കാരം നൽകുകയും ചെയ്യും.18-മത്തെ പുരസ്ക്കാരം വരെ നല്ല കൃതികൾക്കായിരുന്നു. അതിനുശേഷം പുരസ്ക്കാരം കൊടുക്കുന്നതിനു മുമ്പത്തെ 20 വർഷത്തെ പ്രവർത്തനത്തെ മുൻ‌നിർത്തിയാണ് പുരസ്ക്കാരം നല്കുന്നത്.
തിരഞ്ഞെടുപ്പു ബോർഡിൽ കുറഞ്ഞത് 7 പേരും കൂടിയത് 11 പേരുമാണ്. ആദ്യത്തെ തിരഞ്ഞെടുപ്പു ബോർഡിനെ നിശ്ചയിച്ചത് ഭാരതീയ ജ്ഞാനപീഠം ട്രസ്റ്റാണ്. പിന്നീട് വന്ന ഒഴിവുകൾ തിരഞ്ഞെടുപ്പ് ബോർഡിന്റെ ശുപാർശപ്രകാരം നികത്തുകയുമാണ് ചെയ്യുന്നത്. ഒരു അംഗത്തിന്റെ കാലാവധി 3 വർഷമാണ്. എന്നാൽ രണ്ട് ടേം കൂടി നീട്ടി നൽകാവുന്നതാണ്.
പിന്നീട് ഇന്ത്യയിലെ അംഗീകൃത ഭാഷകളിൽ പ്രസിദ്ധീകരിക്കപ്പെടുന്ന സാഹിത്യകൃതികളിൽ ഏറ്റവും മികച്ചതെന്നു നിർണയിക്കപ്പെടുന്ന കൃതിക്ക് 1965 മുതൽ ഭാരതീയ ജ്ഞാനപീഠ പുരസ്കാരം എന്ന പേരിൽ സമ്മാനം നൽകിത്തുടങ്ങി.ആദ്യ പുരസ്കാരം 1965 ൽ ജി. ശങ്കരക്കുറുപ്പിന്റെ ഓടക്കുഴൽ എന്ന കാവ്യസമാഹാരത്തിനാണ് ലഭിച്ചത്. 1965 ൽ ഒരു ലക്ഷമായിരുന്ന സമ്മാനത്തുക ഇന്ന് 11 ലക്ഷമാണ്.
ഏറ്റവും മികച്ച കൃതിക്കായിരുന്നു ആദ്യകാലങ്ങളിൽ പുരസ്കാരം നൽകിയിരുന്നത് . 1982 മുതൽ സാഹിത്യകാരന്റെ സമഗ്ര സാഹിത്യസംഭാവനകളാണ് പുരസ്‌കാരത്തിനായി പരിഗണിക്കപ്പെടുന്നത്. ഇതുവരെ ഹിന്ദിയിൽ 11 തവണയും കന്നഡയിൽ എട്ടു പ്രാവശ്യവും ബംഗാളിയിലും മലയാളത്തിലും ആറു പ്രാവശ്യം വീതവും ജ്ഞാനപീഠ പുരസ്കാരം ലഭിച്ചിട്ടുണ്ട് .
1965 ൽ ഈ പുരസ്കാരം ആദ്യമായി ലഭിച്ചത് മലയാളത്തിന്റെ ജി.ശങ്കരക്കുറുപ്പിനാണ് .അതിനുശേഷം എസ്.കെ. പൊറ്റക്കാട് (1980) തകഴി ശിവശങ്കരപ്പിള്ള (1984), എം.ടി. വാസുദേവൻ നായർ (1995), ഒ.എൻ.വി. കുറുപ്പ് (2007), അക്കിത്തം അച്യുതൻ നമ്പൂതിരി (2019) എന്നിവരും മലയാള സാഹിത്യത്തിലെ സംഭാവനകൾക്ക് ജ്ഞാനപീഠപുരസ്കാരം കരസ്ഥമാക്കി.
വിവിധ സാഹിത്യ വിദഗ്ധർ, അധ്യാപകർ, നിരൂപകർ, സർവ്വകലാശാലകൾ, നിരവധി സാഹിത്യ, ഭാഷാ അസോസിയേഷനുകൾ എന്നിവരിൽ നിന്നാണ് അവാർഡിനുള്ള നോമിനേഷനുകൾ സ്വീകരിക്കുന്നത്. ഓരോ മൂന്നു വർഷത്തിലും ഓരോ ഭാഷകൾക്കും ഒരു ഉപദേശക സമിതി രൂപീകരിക്കുന്നു. ഏറ്റവും പുതിയ സ്വീകർത്താവിൻ്റെ സൃഷ്ടിയുടെ ഭാഷ അടുത്ത രണ്ട് വർഷത്തേക്ക് പരിഗണിക്കുന്നതിന് യോഗ്യമല്ല. ഓരോ കമ്മറ്റിയിലും മൂന്ന് സാഹിത്യ നിരൂപകരും അതത് ഭാഷകളിലെ പണ്ഡിതന്മാരും ഉൾപ്പെടുന്നു.
എല്ലാ നാമനിർദ്ദേശങ്ങളും സമിതി സൂക്ഷ്മമായി പരിശോധിക്കുകയും അവരുടെ ശുപാർശകൾ ജ്ഞാനപീഠ അവാർഡ് സെലക്ഷൻ ബോർഡിന് സമർപ്പിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.സെലക്ഷൻ ബോർഡിൽ “ഉയർന്ന പ്രശസ്തിയും സമഗ്രതയും” ഉള്ള ഏഴ് മുതൽ പതിനൊന്ന് വരെ അംഗങ്ങൾ ഉൾപ്പെടുന്നു. ഓരോ അംഗവും മൂന്ന് വർഷത്തേക്ക് കമ്മിറ്റിയുടെ ഭാഗമാണ്, അത് രണ്ട് ടേമുകളിലേക്ക് കൂടി നീട്ടാവുന്നതാണ്.
എല്ലാ ഭാഷാ ഉപദേശക സമിതികളുടെയും ശുപാർശകൾ ബോർഡ് വിലയിരുത്തുന്നത്, നിർദിഷ്ട എഴുത്തുകാരുടെ തിരഞ്ഞെടുത്ത രചനകളുടെ പൂർണ്ണമായോ ഭാഗികമായോ ഉള്ള വിവർത്തനങ്ങളെ അടിസ്ഥാനമാക്കി ഹിന്ദിയിലോ ഇംഗ്ലീഷിലോ ആണ്. ഒരു പ്രത്യേക വർഷത്തേക്കുള്ള സ്വീകർത്താവിനെ തിരഞ്ഞെടുക്കുന്നതിൽ അന്തിമ അധികാരമുള്ള സെലക്ഷൻ ബോർഡ് പ്രഖ്യാപിക്കുന്നു.